១.សាវតាខេត្តបាត់ដំបង
បើតាមសិលាចារឹកថ្មប្រាសាទដែលយើងមាន និងបានរកឃើញរហូតសព្វថ្ងៃនៅមុនសម័យ និងសម័យអង្គរគេពុំបានឃើញចែងឱ្យយើងដឹងថា តើសម័យនោះមានភូមិស្រុកណាមួយដែលមានឈ្មោះបាត់ដំបងនោះទេ។ ប៉ុន្តែយើងក៏មិនហ៊ានសន្និដ្ឋានថា ឈ្មោះបាត់ដំបង នេះមានប្រើ ឬមិនប្រើក្នុងសម័យនោះដែរ។ ប៉ុន្តែក្នុងសម័យអង្គរ និងក្រោយអង្គរ តាមឯកសារមហាជនខ្មែរ មានប្រើឈ្មោះស្រុកបាត់ដំបង។ ហេតុអ្វីបានជាហៅឈ្មោះបាត់ដំបង ប្រវត្តិសាស្ត្រសរសេរលើសិលាចារិកមិនបានឆ្លើយឱ្យដឹងឡើយគឺ មានតែនៅក្នុងរឿងព្រេងប៉ុណ្ណោះគឺរឿង តាដំបងក្រញូង ដែលខ្មែរយើងយល់ថាជារឿងកើតមានតាំងពីសម័យអង្គរដែលបានពន្យល់ពីដើមហេតុដែលនាំឱ្យយើងហៅឈ្មោះ បាត់ដំបង ឬអូរដំបង។ ឯឈ្មោះព្រះដំបង គឺស្តេចរាមាទី១ កំណត់ឱ្យហៅឈ្មោះភូមិសង្កែថាជាព្រះដំបង។
កាលពីមុនសម័យអង្គរ និងសម័យអង្គរភាគខាងលិចនិងភាគពាយ័ព្យនៃបឹងទន្លេសាបគឺជាដែនដីអមោឃបុរៈ និងជាដែនដីភិមៈបុរៈ។ នៅក្នុងសម័យអង្គរដែនដី ឬភូមិភាគអមោឃបុរីមានការរីកចំរើនខ្លាំងដោយសារ ដីមានជីរជាតិល្អអាចដាំដំណាំស្រូវ និងបន្លែផ្លែឈើផ្សេងៗបានប្រកបដោយទិន្នផលល្អប្រសើរ។ ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរជំនាន់នោះមករស់នៅភូមិភាគនេះច្រើនជាភស្តុតាងបង្ហាញគឺ មានប្រាសាទបុរាណជាច្រើនសន្ឋឹកសន្ឋាប់ក្នុងតំបន់នេះ។ ប៉ុន្តែប្រាសាទបុរាណទាំងនោះរលំបាក់បែកបាត់បង់ស្ទើរតែទាំងអស់ លើកលែងតែប្រាសាទបាណន់ ប្រាសាទឯកភ្នំ ប្រាសាទបាសែត ប្រាសាទស្ទឹង បន្ទាយទ័យ បន្ទាយឆ្មារ។ល។ ដែលនាម៉ឺនសព្វមុខមន្ត្រីនិងប្រជារាស្ត្រជំនាន់នោះបានកសាងឡើង សំរាប់ជាទីសក្ការៈបូជាដល់ព្រះអាទិទេពនិងទេវៈផ្សេងៗ ខាងព្រហ្មញ្ញសាសនា ឬក៏ដល់ព្រះពុទ្ឋ និងពោធិសត្វផ្សេងៗខាង ពុទ្ឋសាសនា។
នៅសតវត្សរ៍ក្រោយមកទៀត ដែនដីខេត្តបាត់ដំបង ត្រូវបានទទួលរងគ្រោះយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរពីចំបាំងរាំងជល់ដោយការឈ្លានពានពីសំណាក់ពួកសៀមតាំងពីសតវត្ស១៥-១៦-១៧-១៨ បានធ្វើឱ្យជីវភាពរស់នៅរបស់ប្រជាជនបាត់ដំបងជំនាន់នោះធ្លាក់ក្រលំបាកព្រាត់ប្រាសនិរាសគ្រួសារទ្រព្យសម្បត្តិផ្ទះសម្បែងគួរឱ្យខ្លោចផ្សារ។ ត្រាខេត្តបាត់ដំបងក្រោមសម័យគ្រប់គ្រងដោយថៃ។
នៅចុងសតវត្សទិ១៨ដល់ដើមសតវត្សទី២០ ខេត្តបាត់ដំបងក៏ធ្លាក់នៅក្រោមអំណាចត្រួតត្រាជិះជាន់របស់ពួកសៀមអស់រយៈពេលជាងមួយសតវត្សរ៍ដែលគ្រប់គ្រងដោយអំណាចគ្រួសារ ចៅហ្វាបែនក្រោយមកគេដាក់ឈ្មោះថា ” ត្រកូលអភ័យវង្ស “អស់៦តំណរហូតដល់ឆ្នាំ១៩០៧។
តាមសន្ឋិសញ្ញាបារាំង-សៀម ចុះថ្ងៃទី២៣ ខែមីនា ឆ្នាំ១៩០៧ សៀមត្រូវប្រគល់មកឱ្យកម្ពុជាវិញនូវទឹកដីដែលខ្លួនធ្លាប់កាន់កាប់ជាងមួយសតវត្សរ៍នោះគឺបាត់ដំបង សៀមរាបអង្គរ សិរីសោភ័ណនិងចុងកាល់ដោយប្តូរ និងខេត្តត្រាតនិងតំបន់ដាច់សេ(ដែនដីលាវ) ប៉ែកខាងលើនៃទន្លេមេគង្គ។ ប៉ុន្មានខែក្រោយមកព្រះករុណាព្រះបាទស៊ីសុវត្ថិទ្រង់បានចេញព្រះ រាជប្រកាសលេខ៦៦ ចុះថ្ងៃទី០៦ ខែធ្នូ ឆ្នាំ១៩០៧កំណត់ដែនដីបាត់ដំបងត្រូវបែងចែកជា៣ខេត្តគឺ ខេត្តបាត់ដំបង ខេត្តសៀមរាប និងខេត្តសិរីសោភ័ណ។ នៅឆ្នាំ១៩២៥ ទឹកដីខេត្តបាត់ដំបងត្រូវបានបែងចែកសារជាថ្មីឱ្យទៅជាខេត្តបាត់ដំបង និងខេត្តសៀមរាប ក្នុងនោះខេត្តបាត់ដំបងមានស្រុក២ គឺស្រុកបាត់ដំបង និងស្រុកសិរីសោភ័ណ។
នៅឆ្នាំ១៩៤០ ខេត្តបាត់ដំបងមានស្រុកចំនួន៧ គឺស្រុកបាត់ដំបង ស្រុកសង្កែ ស្រុកមោងឬស្សី ស្រុកមង្គលបុរី ស្រុកទឹកជោរ ស្រុកសិរីសោភ័ណ និងស្រុកបិត្បូង។ នៅខែឧសភាឆ្នាំ១៩៥៣ តំបន់រដ្ឋបាលប៉ោយប៉ែតត្រូវបានបង្កើតឡើងចំណុះស្រុកសិរីសោភ័ណ។ ខែកក្កដាឆ្នាំ១៩៥៧ ស្រុកទឹកជោរត្រូវបានបែងចែកទៅជា២ស្រុកគឺស្រុកព្រះនេតព្រះនិងស្រុកភ្នំស្រុក។ ស្រុកសិរីសោភ័ណត្រូវបានបែងចែកទៅជា២ស្រុកដែរគឺស្រុកសិរីសោភ័ណ និងស្រុកបន្ទាយឆ្មា។ ខែមីនា ឆ្នាំ១៩៦៥ តំបន់រដ្ឋបាលប៉ោយប៉ែតដែលបានបង្កើតនៅឆ្នាំ១៩៥៣ នោះត្រូវបានចាត់ថ្នាក់ជាស្រុកឈ្មោះថាស្រុកអូរជ្រៅ។ ខែកក្កដា ឆ្នាំ១៩៦៥ ទឹកដីមោងឬស្សីមួយផ្នែកត្រូវបានកាត់ទៅជាតំបន់រដ្ឋបាលគាស់ក្រឡ។ ខែមីនា ឆ្នាំ១៩៦៦ ស្រុកថ្មីមួយទៀតត្រូវបានបង្កើតឡើងគឺស្រុកថ្មពួកមានទីតាំងនៅតាំងនៅថ្មពួក។ ជាមួយគ្នានេះស្រុកបន្ទាយឆ្មាត្រូវបានដកចេញពីខេត្តបាត់ដំបងឱ្យចំណុះខេត្តឧត្តមានជ័យវិញដែលជាខេត្តដែលទើបបង្កើតថ្មី។
នៅដើមសម័យសាធារណរដ្ឋខ្មែរមានស្រុកចំនួន០២បានបង្កើតឡើងគឺស្រុកបាណន់ និងស្រុកគាស់ឡ។ សរុបមកដល់ត្រឹមនេះស្រុកបាត់ដំបងមានស្រុកចំនួន៩ គឺស្រុកបាត់ដំបង ស្រុកសង្កែ ស្រុកមោងឬស្សី ស្រុកមង្គលបូរី ស្រុកសិរីសោភ័ណ ស្រុកអូរជ្រៅ ស្រុកព្រះនេត្រព្រះ ស្រុកបាណន់ ស្រុកគាស់ឡនិងតំបន់រដ្ឋបាលចំនួន០២គឺតំបន់រដ្ឋបាលបាក់ព្រានិងតំបន់រដ្ឋបាលល្វា។ ក្នុងរបបវាលពិឃាត៣ឆ្នាំ ៨ខែ ២០ថ្ងៃនៅខេត្តបាត់ដំបងក៏ដូចជា ខេត្តនានាទូទាំងប្រទេសដែរប្រជាពលរដ្ឋត្រូវបានជម្លៀសចុះឡើងពិសេសពីតំបន់ទីក្រុងទី ប្រជុំជនទៅកាន់ជនបទនិងតំបន់ព្រៃភ្នំ។ ខេត្តបាត់ដំបងធ្លាប់ល្បីថាជាជង្រុកស្រូវនៃប្រទេសបានក្លាយទៅ ជាតំបន់ទទួលទារុណកម្មកាប់សំលាប់និងបង្អត់អាហារ ពេលនោះខេត្តពុំ មានព្រំប្រទល់ច្បាស់លាស់ទេដោយ អង្គការដឹកនាំពេលនោះដាក់ខេត្តបាត់ដំបងទៅក្នុងតំបន់ភូមិភាគពាយ័ព្យហើយមានតំបន់១តំបន់៣តំបន់៤និងតំបន់៥។ ខណៈនោះមានឮគេហៅឈ្មោះស្រុកខ្លះដែរដូចជាស្រុកភ្នំសំពៅ ស្រុកបាត់ដំបង-ស្រុកមង្គលបុរី ស្រុកសង្កែ-ស្រុកមោងឬស្សី-ស្រុក៤១-ស្រុក៤២។ល។ខេត្តបាត់ដំបងត្រូវបានរំដោះជាស្ថាពរពីរបបប្រល័យពូជសាសន៍នៅថ្ងៃទី១៣ ខែមករា ឆ្នាំ១៩៧៩។ ក្បាលម៉ាស៊ីនដឹកនាំមានឈ្មោះថាគណៈកម្មាធិការប្រជាជនបដិវត្តន៍ (ខេត្ត-ស្រុក-ទីរួមខេត្ត-ឃុំ-សង្កាត់)។ គណៈកម្មាធិការប្រជាជន ឃុំ-សង្កាត់ត្រូវបានជ្រើសរើសដោយការបោះឆ្នោតដំបូងបំផុតនៅឆ្នាំ១៩៨៣។ ពីឆ្នាំ១៩៨៩ដល់ឆ្នាំ១៩៨៦ ខេត្តបាត់ដំបងមានស្រុកចំនួន៩ទីរួមខេត្តចំនួន១។ នៅឆ្នាំ១៩៨៦ស្រុកថ្មី៣ត្រូវបានបង្កើតបន្ថែមទៀតមានស្រុកបាណន់-ស្រុកបវេល និងស្រុកឯកភ្នំ។ត្រឹមតំណាក់កាលនេះបាត់ដំបងមាន១២ស្រុក និងទីរួមខេត្ត៩គឺស្រុកមោងឬស្សី-ស្រុកសង្កែស្រុកបាណន់-ស្រុកឯកភ្នំ-ស្រុកបាត់ដំបង-ស្រុករតនមណ្ឌស្រុកមង្គលបុរី-ស្រុក សិរិសោភ័ណ ស្រុកព្រះនេតព្រះ-ស្រុកថ្មពួក-ស្រុកភ្នំស្រុក និងស្រុកបវេល។ ឆ្នាំ១៩៨៨ ស្រុកចំនួន៥គឺស្រុកមង្គលបុរី-ស្រុកថ្មពួក-ស្រុកសិរីសោភ័ណ-ស្រុកព្រះនេតព្រះ និងស្រុកភ្នំស្រុកត្រូវបានកាត់ចេញដើម្បីបង្កើតជាខេត្តថ្មីមួយ ទៀតគឺខេត្តបន្ទាយមានជ័យ។ ចាប់ពីនោះរហូតដល់ឆ្នាំ១៩៩៣ ខេត្តបាត់ដំបងមានស្រុកចំនួន៧ទីរួមខេត្ត១ និងឃុំចំនួន៥៣និងសង្កាត់ចំនួន១០។ ក្រោយមានរដ្ឋធម្មនុញ្ញ ថ្មីទីរួមខេត្តបាត់ដំបងត្រូវបានប្តូរ ឈ្មោះមកជាស្រុកស្វាយប៉ោវិញ។ ចំណែកសង្កាត់ទាំង១០ត្រូវបានប្តូរមកជាឃុំដូច្នេះខេត្តបាត់ដំបងមានស្រុកចំនួន៨និងឃុំចំនួន៤៧។ តែបច្ចុប្បន្នខេត្តបាត់ដំបង ស្ថិតនៅភាគពាយ័ព្យនៃប្រទេសមានចំងាយ ២៩១គីឡូម៉ែត្រពីរាជធានីភ្នំពេញដែលមានព្រំប្រទល់ខាងកើតជាប់ខេត្តពោធិសាត់និងបឹងទន្លេសាប ខាងលិចជាប់ខេត្តប៉ៃលិននិងប្រទេសថៃ ខាងជើងជាប់ខេត្តបន្ទាយមានជ័យ ខាងត្បូងជាប់ខេត្តពោធិ៍សាត់។ ទិសភាគខាងលិចមានព្រំប្រទល់ប្រវែង១៤៤,៨គីឡូម៉ែត្រ ជាប់ខេត្តច័ន្ទបុរី ត្រាត និងស្រះកែវរបស់ប្រទេសថៃ។ ខេត្តមានផ្ទៃដីសរុប ១១.៧៤៨គម២ ស្រុកមាន១៣ និងក្រុង១ ឃុំចំនួន៩២ សង្កាត់១០ និងភូមិចំនួន៨០៩។ ចំនួនគ្រួសារ ២៦៣,៤៣៥គ្រួសារ ប្រជាពលរដ្ឋសរុប ១.២០៥.០៥០នាក់ ស្រ្តីចំនួន ៦០២.៩៩៤នាក់ កម្លាំងពលកម្មជាសក្តានុពលចាប់ពីអាយុ១៨-៣៥ឆ្នាំ មានចំនួន៥៦% កំណើនប្រជាពលរដ្ឋប្រចាំឆ្នាំ២.៣% ដង់ស៊ីតេ១០៤.៩២នាក់/គ.ម២ ប្រជាពលរដ្ឋប្រកបរបរកសិកម្មចម្បងមាន៧២,២០% កម្ពស់ទឹកភ្លៀងជាមធ្យម៩៦០.១មម/១ឆ្នាំ អាកាសធាតុ១៣.៥0ºc – ៤១.៥0ºc។ ខេត្តមានច្រកទ្វារព្រំដែនអន្តរជាតិ១គឺច្រកដូង(ស្រុកកំរៀង) និងច្រកទ្វារតំបន់ព្រំដែន៤ទៀតគឺច្រកទ្វារគីឡូ១៣(ភ្នំដី)ក្នុងស្រុកសំពៅលូន ច្រកទ្វារអូររំដួលក្នុងស្រុកភ្នំព្រឹក ច្រកទ្វារអូរអន្លក់(សួនស៊ុំ)ក្នុងស្រុកកំរៀង និងច្រកទ្វារឆករកា(៤០០)ក្នុងស្រុកសំឡូត។ ស្ថានភាពនៅតាមច្រកព្រំដែនកម្ពុជា-ថៃ គឺមានកិច្ចសហការគ្នាល្អប្រសើរ និងផ្តល់ព័ត៌មានឱ្យគ្នាទៅវិញទៅមកសម្រួលចរាចរនាំចេញ-នាំចូល ពិសេសកសិផលប្រជានៅស្រុកជាប់ព្រំដែន។ លទ្ធផលGDPឆ្នាំ២០១៦ សេដ្ឋកិច្ចខេត្តបាត់ដំបង មានប្រមាណ ៦,២៧៤,០៨៣.៨លានរៀល គិតជាដុល្លារប្រហែល ១,៥៥៧.៦លានដុល្លារ (អត្រាប្តូរប្រាក់១$=៤០២៨៛) បើគិតតាមថ្លៃបច្ចុប្បន្ននៅឆ្នាំ២០១៥។ បើធៀបនឹងឆ្នាំ២០១៤ សេដ្ឋកិច្ចខេត្តមាន ៥,៨៨៧,៤០២.៥លានរៀល ស្មើនឹង ១,៤៦០.៩លានដុល្លារអាមេរិច។ សេដ្ឋកិច្ចមានកំណើន ៤.១% នៅឆ្នាំ២០១៥ ធៀបនឹងឆ្នាំ២០១៤ ចំណូល សម្រាប់ម្នាក់ ១,៣២៤.៥$ នៅឆ្នាំ២០១៥ និង ១,២៥៨.០$ នៅឆ្នាំ២០១៤។
២.ឥស្សរៈជនដែលធ្លាប់ជាចៅហ្វាយ ឬអភិបាលខេត្តបាត់ដំបងក្រោយ១៩០៧
បើយោងតាមឯកសារដែលបានដកស្រង់ពីសៀវភៅរាជកិច្ចដែលតម្កល់ទុកនៅបណ្ណាល័យជាតិភ្នំពេញ ឃើញថាមានចៅហ្វាយ ឬភិបាលខេត្តជាច្រើនរូបបានដឹកនាំនៅក្នុងទឹកដីខេត្តបាត់ដំបង បន្ទាប់ពីលោកម្ចាស់ កថាថន ឈំ វិលត្រឡប់ទៅកាន់ប្រទេសថៃវិញ រួមមាន ៖
| ១. | ឧកញ៉ាអភិបតីសេនា | អែម | អរុណ | ឆ្នាំ១៩០៨ ដល់ឆ្នាំ១៩២២ |
| ២. | លោក | ជា | ឆ្នាំ១៩២២ ដល់ឆ្នាំ១៩២៧ | |
| ៣. | លោក | នួន | ឆ្នាំ១៩២៧ ដល់ឆ្នាំ១៩៣៤ | |
| ៤. | ឧកញ៉ា | ចុង | ទួន | ឆ្នាំ១៩៣៤ ដល់ឆ្នាំ១៩៣៩ |
| ៥. | លោក | មាស | ណាល់ | ឆ្នាំ១៩៣៩ ដល់ឆ្នាំ១៩៤១ (ឆ្នាំ១៩៤១-១៩៤៦ សៀមគ្រប់គ្រងម្តងទៀត) |
| ៦. | លោកសេនាប្រមុខ | លន់ | នល់ | ឆ្នាំ១៩៤៦ ដល់ឆ្នាំ១៩៤៧ |
| ៧. | លោក | ស៊ីន | ឈយ | ឆ្នាំ១៩៤៧ ដល់ឆ្នាំ១៩៤៨ |
| ៨. | លោកសេនាប្រមុខ | លន់ | នល់ | ឆ្នាំ១៩៤៨ ដល់ឆ្នាំ១៩៤៩ |
| ៩. | ឯកឧត្តម | ទេព | ផន | ឆ្នាំ១៩៤៩ ដល់ឆ្នាំ១៩៥១ |
| ១០. | ឯកឧត្តម | ផូ | ព្រឿង | ឆ្នាំ១៩៥១ ដល់ឆ្នាំ១៩៥៤ |
| ១១. | លោក | ចាយ | ធុល | ឆ្នាំ១៩៥៤ ដល់ឆ្នាំ១៩៥៦ |
| ១២. | ឯកឧត្តម | ទេព | ផន | ឆ្នាំ១៩៥៦ ដល់ឆ្នាំ១៩៥៩ |
| ១៣. | ឯកឧត្តម | ទឹម | ងួន | ឆ្នាំ១៩៥៩ ដល់ឆ្នាំ១៩៦៦ |
| ១៤. | លោក | យ៉ែម | មុនីរ័ត្ន | ឆ្នាំ១៩៦៦ ដល់ឆ្នាំ១៩៦៧ |
| ១៥. | លោក | អ៊ិន | តាំ | ឆ្នាំ១៩៦៧ ដល់ឆ្នាំ១៩៦៨ |
| ១៦. | ឯកឧត្តម | ទឹម | ងួន | ខែមេសា ដល់ខែតុលា ឆ្នាំ១៩៦៨ |
| ១៧. | ឧត្តមសេនីយ៍ | សេក | សំអៀត | ឆ្នាំ១៩៦៨ ដល់ឆ្នាំ១៩៧៤ |
| ១៨. | ឧត្តមសេនីយ៍ទោ | សារ | ហោ | ខែវិច្ចិកា ឆ្នាំ១៩៧៤ ដល់ខែមករា ឆ្នាំ១៩៧៥ |
| ១៩. | ឧត្តមសេនីយ៍ | សេក | សំអៀត | ខែមករា ដល់ខែមេសា ឆ្នាំ១៩៧៥ |
| ២០. | សមមិត្ត | រស់ | ញឹម ហៅតាកៅ | ឆ្នាំ១៩៧៥ ដល់ឆ្នាំ១៩៧៨ |
| ២១. | សមមិត្ត | ឈិត | ជឿន ហៅតាម៉ុក ឬតា១៥ | ឆ្នាំ១៩៧៨ ដល់ឆ្នាំ១៩៧៩ |
| ២២. | សមមិត្ត | កែវ | ធី | ឆ្នាំ១៩៧៩ ដល់ឆ្នាំ១៩៨០ |
| ២៣. | សមមិត្ត | ឡាយ | សាម៉ុន | ឆ្នាំ១៩៨០ ដល់ឆ្នាំ១៩៨២ |
| ២៤. | សមមិត្ត | ស៊ុំ | សាត | ឆ្នាំ១៩៨២ ដល់ឆ្នាំ១៩៨៤ |
| ២៥. | សមមិត្ត | កែ | គឹមយ៉ាន | ឆ្នាំ១៩៨៤ ដល់ឆ្នាំ១៩៨៦ |
| ២៦. | សមមិត្ត | សុក | សារ៉ាន់ | ឆ្នាំ១៩៨៧ ដល់ឆ្នាំ១៩៩១ |
| ២៧. | សមមិត្ត | អ៊ុង | សាមី | ឆ្នាំ១៩៩១ ដល់ឆ្នាំ១៩៩៣ |
| ២៨. | ឯកឧត្តម | អ៊ុង | សាមី | ឆ្នាំ១៩៩៣ ដល់ឆ្នាំ១៩៩៩ |
| ២៩. | ឯកឧត្តម | នៅ | សំ | ឆ្នាំ១៩៩៩ ដល់ឆ្នាំ២០០១ |
| ៣០. | ឯកឧត្តម | ប្រាជ្ញ | ចន្ទ | ឆ្នាំ២០០១ ដល់ឆ្នាំ២០១៤ |
| ៣១. | ឯកឧត្តម | ច័ន្ទ | សុផល | ឆ្នាំ២០១៤ ដល់ឆ្នាំ២០១៧ |
| ៣២. | ឯកឧត្តម | ងួន | រតនៈ | ថ្ងៃទី២០ ខែតុលា ឆ្នាំ២០១៧ ដល់បច្ចុប្បន្ន ។ |